|
زبان‌شناسی نظری: پیدایش و تکوین دستور زایشی
دستور زایشی مکتبی مسلط و غالب در زبان‌شناسی نظری امروز است و مجموعه‌ای از نظریه‌های زبانی را در بر می‌گیرد که جملگی بر دو باور فلسفی و زبان‌شناختی استوارند. این دو باور عبارت‌اند از: الف) برخی از ویژگی‌های زبانْ زیستی و فطری‌اند و ازاین‌رو کودک به هنگام تولد به آن‌ها مجهز است؛ ب) بارزترین جنبۀ زبان ساختار صوری و ریاضی‌گونۀ آن است. این مکتب از پیشینه‌ای کهن برخوردار است، زیرا ریشه در مطالعات زبانی دستورنویس هندی، پانینی (قرن چهارم پیش از میلاد)، آراء فلسفی افلاطون (قرن چهارم پیش از میلاد، و تفکرات عقل‌گرایانۀ دکارت (قرن هفدهم میلادی) دارد. احیاکنندۀ این آرا و تفکرات در قرن بیستم، آورام نوآم چامسکی، زبان‌شناس شهیر امریکایی است.
از دستور زایشی یا مکتب زایشی، به‌عنوان انقلابی در زبان‌شناسی و علوم شناختی یاد می‌شود که اکنون به درختی تنومند تبدیل شده است. بدنه و تنۀ اصلی این درخت نمایانگر خط فکری شخص چامسکی و جمع کثیری از پیروان اوست و شاخ و برگ‌های آن انشعاب‌هایی هستند که از آن جوانه زده‌اند و در تکوین آن دستور و شکل‌دهی چهره‌های امروزین آن تأثیرگذار بوده‌اند.
به گفتۀ مؤلف در مقدمۀ کتاب حاضر، در نگارش این کتاب که دوازده سال به طول انجامیده است، هدف‌ها و ملاحظاتی در نظر بوده که عبارت‌اند از: ۱. تألیف کتابی که معرف چهرۀ واقعی دستور زایشی باشد، به‌نحوی‌که تصویری واقعی از سیر تحولات نظری به دست بدهد؛ ۲. برطرف کردن خلأ نظری موجود در زبان‌شناسی امروز ایران؛ ۳. فراهم نمودن زمینۀ لازم برای دانشجویان و پژوهشگران جهت راهیابی به متون تخصصی این رشته؛ ۴. معادل‌سازی برای اصطلاحات تخصصی جدید؛ ۵. در نظر داشتن جنبه‌های آموزشی کتاب؛ ۶. در نظر داشتن حداقل دانش و معلومات برای ورود به کتاب جهت مفید بودن آن برای پژوهشگران و دانشجویان رشته‌های مرتبط و نیز علاقه‌مندان به مسائل زبان و زبان‌شناسی و نظریه‌های زبانی؛ ۷. مستند بودن تمامی مفاهیمی که معرفی و توصیف شده‌اند؛ ۸.تلاش در ارائۀ تحولات نظری با توجه به سیر زمانی رخداد آن‌ها؛ ۹. توضیح سیر پیدایش و تکوین هر انشعاب از تنۀ اصلی این دستور بر اساس منابع اصلی؛ ۱۰. توصیف چهرۀ کنونی نظریه‌ها.
فهرست فصل‌های سیزده‌گانۀ کتاب حاضر از این قرار است: نگرش‌های مسلط در زبان‌شناسی نظری امروز؛ ساخت‌های نحوی؛ نخستین نظریه‌های معنایی؛ نظریۀ معیار؛ معناشناسی زایشی؛ دستور حالت؛ دستور رابطه‌ای؛ نظریۀ معیار گسترده و نظریۀ معیار گستردۀ اصلاح‌شده؛ نظریۀ حاکمیت و مرجع‌گزینی و نظریۀ اصل‌ها و پارامترها؛ دستور واژی ـ نقشی؛ دستور ساخت گروهی تعمیم‌یافته و دستور ساخت گروهی هسته‌بنیان؛ برنامۀ کمینه‌گرا؛ و نظریۀ بهینگی. کتاب‌نامه، واژه‌نامۀ فارسی به انگلیسی، واژه‌نامۀ انگلیسی به فارسی، نمایۀ اصطلاحات و نمایۀ نام‌ها بخش‌های پایانی این کتاب را تشکیل می‌دهند.
به گفتۀ مؤلف در مقدمۀ ویراست سوم این کتاب، برخی از مفاهیم نظری طرح‌شده در نظریۀ حاکمیت و مرجع‌گزینی و نظریۀ اصل‌ها و پارامترها، بسط یافته‌اند و شرح بیشتری داده شده‌اند. همچنین در این ویراست شاهد گسترش مطالب در برخی از فصول کتاب، از جمله فصل اول آن هستیم.
کتاب زبان‌شناسی نظری: پیدایش و تکوین دستور زایشی، نوشتۀ دکتر محمد دبیرمقدم، عضو پیوسته و معاون علمی و پژوهشی فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که انتشارات سمت ویراست سوم آن را در ۸۱۵ (سی‌وسه + ۷۸۲) صفحه و با شمارگان ۵۰۰ نسخه، به بهای ۳۶۵۰۰۰ ریال منتشر کرده‌است. قابل ذکر است که این کتاب در سال ۱۳۷۹به‌عنوان کتاب برگزیدۀ سال انتخاب شد.
معرفی: مرتضی قاسمی
|